کاغذ مشکل امروز و دیروز ناشران نیست، ناشر عمومی و خصوصی، دولتی و غیر دولتی نمی‌شناسد، گریبان همه را گرفته است. حالا همه ناشران و چاپخانه‌داران نگاه به روزهای آینده دارند تا رئیس جمهور منتخب چه کلیدی برای قفل بسته کاغذ به کار می‌گیرد.

کاغذ مشکل امروز و دیروز ناشران نیست، ناشر عمومی و خصوصی، دولتی و غیر دولتی نمی‌شناسد، گریبان همه را گرفته است. حالا همه ناشران و چاپخانه‌داران نگاه به روزهای آینده دارند تا رئیس جمهور منتخب چه کلیدی برای قفل بسته کاغذ به کار می‌گیرد.



زمزمه‌های گرانی کاغذ از روزهای پایانی سال 90 شنیده شد. ناشران کم‌کم با نوسانات ارز بر روند تولیداتشان آشنا شدند. شاید آن موقع کسی فکرش را نمی‌کرد که این افزایش قیمت‌ها طی یک ماه، به تغییر قیمت در چند روز بیانجامد. روزهای خوب نشر در سال‌های قبل سبب شده بود تا کمتر کسی به ذهنش خطور کند که روزی کاغذ کابوس تک‌تک ناشران می‌شود. مشکل کاغذ ناشر دولتی و غیر دولتی هم ندارد. همه با این مشکل دست به گریبان شدند.

موج گرانی کاغذ و تورم، خودش را با 40 درصد افزایش قیمت در روزهای پایانی اسفند سال 90 نشان داد و از آن به بعد در جریانی پیاپی به سال بعد رسید. کم‌کم صدای شکایت و نارضایتی ناشران و بعد از آن نویسندگان بلند شد. نداشتن یارانه کاغذ مشکل دیگری بود که ضررهای ناشران طی این ماه‌ها را چند برابر می‌کرد. بسیاری از ناشران که از روند توزیع بن‌کارت‌ها در دست مخاطبان ناراضی بودند و بیشتر از آن ترجیح می دادند که به دست خودشان برسد تا با رویه گذشته فعالیت کنند، یکی دیگر از مشکلات فعلی برای چاپ را همین امر می‌دانستند. موضوعی که اگر دست ناشر می‌رسید، بازار دلالان بن‌کارت‌ها در هزارتوی خیابان‌های انقلاب را کسادتر می‌کرد.

ورود دستگاه‌های جدید چاپ، نظارت بر ورود کاغذ، همکاری با وزارت صنعت و معدن، راه‌اندازی کارخانه‌هایی که سال‌ها فقط کاغذ روزنامه‌ها را تأمین می‌کردند و هزاران وعده دیگر که ارشاد در جواب خبرنگاران به ناشران می‌داد نیز نتوانست نوسان قیمت‌ها را کنترل کند. حالا تقریباً دو سال است که از این کابوس هر روزه کاغذ می‌گذرد، اما ذره‌ای از دغدغه ناشران کم نشده است. کاغذ همزمان با نوسانات قیمت ارز بالا و پایین رفت، اما به ثبات نرسید. بسیاری اعتقاد دارند که تغییر قیمت‌ها دستخوش تغییر قیمت دلار و حتی نحوه توزیع یارانه‌ها است، اما در این میان برخی اعتقاد دیگری دارند. جمعی از ناشران اعتقاد دارند که علاوه بر تغییرات قیمت ارز، وجود دلالان نیز این آب را گل‌آلودتر می‌کند.

دلالان کاغذ وضعیت کاغذ را تعیین می‌کنند

ناصر بابامحمدی که مسئولیت بزرگترین انتشارات تخصصی قرآن کریم را برعهده دارد، بر این باور است که دلالان با سنجش نیاز بازار، اقدام به احتکار و سپس فروش کاغذهای مورد نیاز می‌کنند. او می‌گوید: زمانی که نزدیک انتخاب است دلالان کاغذ گلاسه‌ای که احتکار کرده بودند را با قیمت چندبرابری عرضه می‌کنند.

مدیر انتشارات اسوه می‌افزاید: برخی از این دلالان که چند نفر هم بیشتر نیستند و شناسایی هم شده‌اند، انواع و اقسام کاغذ را در انبارهای خود نگه می‌دارند و در زمان مقرر، وقتی که نیاز ناشران به آن بیشتر شد، با قیمت بالایی عرضه می‌کنند. همین اتفاق  برای قیمت کاغذ 55 گرمی نیز ایجاد شده است. این کاغذ برای چاپ قرآن‌های سبک کاربرد دارد و تقاضای آن از طرف ناشران و مخاطبان همزمان با ماه مبارک رمضان افزایش می‌یابد. 90 درصد قیمت این نوع کاغذ طی یکی دو هفته اخیر افزایش داشته است. پیش از این بندی 75 تومان بود، اما الآن بندی 120 تومان اعلام شده است. دلالان کاغذ را با قیمت دل‌بخواهی عرضه می‌کنند، مالیات هم نمی‌دهند و کار خود را انجام می‌دهند. تمام سودی که ناشر پیش از این در ماه مبارک رمضان کسب می‌کرد، با این روند به جیب دلالان می‌رود.

افزایش قیمت کاغذ و کاهش تیراژ کتاب

همین رویه سبب شد تا تعداد تیراژ کتاب‌ها نسبت به سال گذشته با رشد منفی 9 درصد همراه باشد. آمار خانه کتاب نشان می‌دهد که تعداد عناوین کتابی که به زبان فارسی از ابتدای سال گذشته تا 27 اسفند ماه منتشر شد، 68 هزار و 212 عنوان بوده است که این تعداد در سال جاری، در همین بازه زمانی، به 62 هزار و 178 اثر کاهش پیدا کرده است. در این میان 9 هزار و 849 اثر در سال جاری به کتاب کودک و نوجوان اختصاص داشت و مابقی برای حوزه بزرگسال وارد بازار کتاب شده است. موضوعی که چهره واقعی خود را در نمایشگاه کتاب نشان داد.

 
نارضایتی از میزان فروش در دوره بیست و ششم بحث روتین همه ناشران بود. علاوه بر این مخاطبان بسیاری هم دست خالی از نمایشگاه بازگشتند. قیمت کاغذ نه تنها قدرت ناشران و چاپخانه‌داران را متزلزل کرده بود، سبب شده بود تا مخاطبان هم حساب شده‌تر کتاب‌هایشان را انتخاب کنند. هر یک از آثاری که در سال 91 چاپ شده بود، با قیمتی قریب به دو برابر قیمت سال گذشته در نمایشگاه به فروش می‌رسید، به همین دلیل ناشران ترجیح می‌دادند برای حفظ مشتری‌هایشان سری به انبارهای کتاب خود بزنند.

مردم میان "نان" و "کتاب"، نان را انتخاب می‌کنند

سیدعلی شجاعی، قائم مقام نشر نیستان، در این رابطه گفته بود: مسئله بسیار نگران کننده است. به نظر من با این وضعیت تا دو سال آینده ناشران کمتری از حضور در نمایشگاه استقبال خواهند کرد و چه بسا رفته رفته نمایشگاه تعطیل می شود. متاسفانه دست مردم زمانی که عصر به خانه می‌روند خالی است. مردم طبیعتاً بین نان و کتاب، نان را انتخاب می‌کنند. افزایش دو تا سه برابری هزینه ها موجب کاهش شدید تیراژ شده است که این مسئله ضربه شدیدی به فرهنگ کتابخوانی می زند.

شجاعی با اشاره به صحبت‌های رهبر معظم انقلاب در نمایشگاه کتاب درباره لزوم تولید کاغذ در داخل کشور  ادامه داده بود: ضمن اینکه این مسئله را مهم می‌دانم، فکر می‌کنم که باید کیفیت کاغذ تولیدی در کشور را هم افزایش بدهیم و بعد از آن مهمترین تکلیف کنترل قیمت خواهد بود.

کتاب‌هایی که در صف طولانی چاپ ایستاده‌اند

گرانی کاغذ علاوه بر اینکه توانایی ناشران خصوصی را کاهش داده، ناشران دولتی را هم ناراضی کرده است. پیش از این محمد حمزه زاده، مدیر انتشارات سوره مهر، در گفت وگویی با خبرنگار تسنیم از وضعیت بد چاپ در این انتشارات به دلیل مشکلات موجود خبر داده و افزوده بود: مشکلات نشر و کاغذ طی ما‌ه‌های اخیر سبب شد تا چاپ بسیاری از آثار به زمان دیگری موکول شود.

این انتشارات که همه‌ساله با تعداد قابل توجهی از اثر به نمایشگاه کتاب می‌آمد، در بیست و ششمین دوره نمایشگاه مجبور شد تا انتشار 200 اثری که برای آنها برنامه‌ریزی کرده بود، به زمان دیگری موکول کند.

کتاب‌های منبع از گردونه چاپ خارج می‌شوند

از سوی دیگر کاغذ دغدغه طرف دیگر مبادلات نشر هم شده است. نویسندگان بسیاری هم از این وضعیت ناراضی هستند. روند فروش، نویسندگان و شاعران را هم نگران کرده است. با وجود آنکه بسیاری از نویسندگان، با ارائه هر اثر بیشتر از آنکه به فکر فروش باشند، به فکر تأثیرگذاری آن بر مخاطب هستند، اما نمی‌توان این موضوع را رد کرد که زندگی بسیاری از این نویسندگان و شاعران از این راه می‌گذرد. ناصر فیض وقتی متوجه می‌شود که کتابش در نشر تکا بازچاپ نشده است، گفت: بی‌مسئولیتی ارشاد در قضیه کاغذ سبب شده است تا این رویه به وجود آید. کتابی که تمام نسخه‌هایش به فروش رفته است، حالا نمی‌تواند به چاپ بعدی برسد. دلیلش را تنها می‌توان در به نتیجه نرسیدن ارشاد در بهبود وضعیت کاغذ دانست.

پرویز بیگی حبیب‌آبادی معتقد است که گرانی کاغذ سبب شده تا بسیاری از منابع اصلی که عمدتاً هزینه بیشتری برای چاپ می‌طلبد، از فهرست ناشران خارج شود. وی می‌گوید: قدرت چاپ کتاب ناشران پایین آمده و این سبب شده تا مخاطب هم با این مشکلات مواجه باشد، هر سه گروه یعنی هم ناشر، هم نویسنده و هم مخاطب درگیر این مسائل شده است، وقتی قدرت خرید مردم به‌دلیل افزایش قیمت تمام‌شده کتاب، پایین می‌آید مؤلف استقبالی برای چاپ کتاب نشان نمی‌دهد. اگر این روند ادامه پیدا کند با بحران عظیمی در حوزه نشر و فرهنگ کشور مواجه می‌شویم.

این ناشر می‌افزاید: در همین ماه‌های اخیر بسیاری از کتاب‌ها که عموماً جزو منابع اصلی و مرجع بوده‌اند از فهرست چاپ ناشران خارج شده‌اند، علاوه بر این میزان شمارگان کتاب هم پایین آمده است، به‌عنوان نمونه اگر ناشری پیش از این کتابی را با 2 هزار و 500 نسخه چاپ می‌کرد حالا به‌دلیل پایین آمدن توان و کشش بازار مجبور است 200 یا 500 جلد از این اثر منتشر کند. کتاب‌های مرجع تلاش گذشتگان است که امروز به ثبت می‌رسد تا فردا به دست آیندگان برسد. روال کنونی حوزه نشر ناشر را مجبور کرده که سرمایه‌گذاری خود را روی آثاری بگذارد که بازگشت سرمایه آن آسان‌تر است.

بازگشت سرمایه دغدغه امروز ناشران

محمدحسین جعفریان اقبال ناشران به سمت چاپ کتاب‌های دانشگاهی را یکی از تأثیرات منفی در قضیه کاغذ می‌داند و می‌گوید: در تمام این سال‌ها کتاب‌های ادبی در صدر جدول پرفروش‌ها بودند و معمولاً بیشترین آمار انتشار در 10 رده دیویی را به خود اختصاص می‌دادند، اما در سال 91 به‌دلیل وضعیت کاغذ، برای نخستین‌بار آمار کتاب‌های منتشر شده ادبی پایین آمد و بنا بر اطلاعات خانه کتاب، جای خود را به دیگر موضوعات داد. در سال 91 رکورد صدرنشینی ادبیات شکسته شد.

این کارشناس حوزه فرهنگی معتقد است در سالی که گذشت، کتاب‌های علمی و درسی جای انتشار کتاب‌های دیگر در حوزه‌های مختلف مانند ادبیات و شعر را گرفت. ناشران برای کسب سود بیشتر و درآمدزایی در این اوضاع چاپ، به انتشار کتاب‌ها در موضوعات علمی و دانشگاهی پرداختند و کمتر رغبتی برای چاپ کتاب‌هایی مانند شعر و داستان نشان دادند.

جعفریان در ادامه از نوع نگاه رسانه‌ها به بررسی وضعیت نشر در سالی که گذشت انتقاد می‌کند و  می‌گوید: در این میان باید حسرت استعدادهایی را خورد که سوخته شدند و مجالی برای شکفتن پیدا نکردند. در این میان حوزه شعر از دیگر حوزه‌ها غریب‌تر و مظلوم‌تر بود. رسانه‌ها در این شرایط، به‌جای اینکه به بررسی کارشناسانه این وضعیت و راهکارهای موجود برای رفع این معضل بپردازند، گرفتار گرانی و سیاست شدند.

کدام کلید قفل بسته کاغذ را باز می‌کند؟

حالا مشکل و کابوس این روزهای ناشران، به چاپخانه‌داران قرآنی هم رسیده است. ناشران قرآنی که همانند ناشران عمومی روزهای خوبی برای نمایشگاه قرآن تصور کرده‌اند، این روزها از گران‌تر شدن و افزایش 30 درصدی قیمت کاغذ ویژه چاپ قرآن حرف می‌زنند. گرانی این کالای حیاتی برای شریان‌های نشر کشور، فرصت‌های بسیاری از کشور گرفت. فرصت مغتنم ارزآوری صنعت چاپ که چند سالی بود جای خود را میان رقبا باز کرده بود، امروز با مشکل مواجه است.

کاغذ مشکل امروز و دیروز ناشران نیست، ناشر عمومی و خصوصی، دولتی و غیر دولتی نمی‌شناسد، گریبان همه را گرفته است. حالا همه ناشران و چاپخانه‌داران نگاه به روزهای آینده دارند تا رئیس جمهور منتخب چه کلیدی برای قفل بسته کاغذ به کار می‌گیرد. این را نامه اتحادیه کتابفروش‌ها و صحبت‌های اخیر وزیر ارشاد دولت فعلی در دیدار چند هفته پیش خود با رئیس جمهور منتخب، تصدیق می‌کند.